Βιοπορισμός με επιδόματα

Βασικό Εγγυημένο Εισόδημα
Μια κουβέντα που δεν ξεκίνησε πρόσφατα

Υπολογίζεται, ότι έως το 2025 θα χαθούν εκατομμύρια θέσεις εργασίας, λόγω του ψηφιακού μετασχηματισμού της παραγωγής, που είχε ήδη ξεκινήσει, αλλά επιταχύνθηκε με την εμφάνιση του νέου κορωνοϊού. Σύμφωνα με μελέτη του Παγκόσμιου Οικονομικού Φόρουμ¹, η δουλειά θα μοιραστεί μεταξύ ανθρώπων και μηχανών, η δημιουργία νέων θέσεων εργασίας θα επιβραδυνθεί, ενώ η καταστροφή των ήδη υπαρχουσών θα αυξηθεί. Αλίμονο όμως! Υπάρχουν και καλά νέα. Αυτή η κατάσταση δεν είναι πρωτόγνωρη. Κάθε φορά που επιβάλλεται μια τεχνολογική αναδιάρθρωση, η εργασία είναι από τους πρώτους τομείς που επηρεάζεται· επαγγέλματα καταργούνται, νέα δημιουργούνται, άνθρωποι μένουν στον άσσο. Η παραγωγή να βγαίνει… Δε χρειάζεται να φοβόμαστε, μας λένε οι χαρτογιακάδες νεοφιλελέδες, αρκεί να είμαστε πειθήνιοι, ευέλικτοι και πάντα πρόθυμοι, να αναπτύσσουμε τις “δεξιότητες του μέλλοντος”. Διά βίου εκπαίδευση και επανεκπαίδευση, λοιπόν.

Τα κράτη, από την αρχή της λεγόμενης πανδημίας, έσπευσαν να ρυθμίσουν το πεδίο των επικείμενων αλλαγών². Δεν είναι καθόλου τυχαίο, ότι επιδόθηκαν με ζήλο στην εφαρμογή μιας “επιδοματικής” πολιτικής (π.χ. ακατάσχετη ειδική αποζημίωση 534 ευρώ), απαλλάσσοντας τ’ αφεντικά από τις υποχρεώσεις τους, ακυρώνοντας επί του πρακτέου συμβάσεις αορίστου χρόνου. Ταυτόχρονα, φούντωσε ξανά η κουβέντα για το Βασικό Εγγυημένο Εισόδημα (ΒΕΕ).

Η κουβέντα για το βασικό εγγυημένο εισόδημα ή αλλιώς καθολικό, δεν είναι καινούρια. Ξεκίνησε τον 18 ο αιώνα και είναι σύμφυτη με την επικράτηση του καπιταλισμού ως κοινωνικοοικονομικού συστήματος. Η προωθούμενη φιλολογία γύρω από αυτό υποστηρίζει, ότι η εφαρμογή του είναι απαραίτητη για την εξάλειψη της φτώχειας και των ανισοτήτων, που κυριαρχούν στον άδικο κόσμο που ζούμε. Ορίζεται³ σαν ένα εισόδημα που θα δίνεται “από την κούνια έως τον τάφο” σε όλους τους πολίτες ενός κράτους χωρίς προϋποθέσεις, το οποίο θα μπορεί να καλύψει βασικές ανάγκες, ανάλογα με το εκάστοτε πρότυπο διαβίωσης.

Κάθε φορά που το κεφάλαιο ανασυντάσσεται η εν λόγω κουβέντα έρχεται στο προσκήνιο. Αυτό συνέβη μεταπολεμικά, αυτό συνέβη μετά την παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση του 2008. Αυτό συμβαίνει και σήμερα, μέσω της εργαλειοποίησης του ιού. Αυτό θα συνεχίσει να συμβαίνει κάθε φορά, που οι ζωές μας θα υποτιμούνται σε ακραίο βαθμό και οι κοινωνίες, θα φτωχοποιούνται στο έπακρο. Η φτώχεια όμως και οι ανισότητες δεν αποτελούν προβλήματα, που ο καπιταλισμός θέλει στ’ αλήθεια να λύσει, αλλά δομικούς παράγοντες του ίδιου του συστήματος.

Μια ετερόκλητη ομάδα υποστηρικτών

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει το γεγονός, ότι οι υποστηρικτές της εφαρμογής του ΒΕΕ, προέρχονται από ένα πολύ ευρύ πολιτικό-οικονομικό φάσμα⁴. Οικονομολόγοι, όπως ο Κέυνς, ο Γκάλμπρεϊθ αλλά και ο Μίλτον Φρίντμαν, πολιτικοί, όπως ο Νίξον αλλά και ο Μπέρνι Σάντερς, το σύνολο των πράσινων κομμάτων διεθνώς, οι Podemos στην Ισπανία και το ΜέΡΑ-25 στην Ελλάδα. Νεοπαγείς, λεφτάδες-οραματιστές του ψηφιακού κόσμου, ιδιοκτήτες εταιρειών σαν την Αμαζον, το Φεισμπουκ, το Τουίτερ και ο ‘Ελον Μασκ της Τέσλα. Επιπλέον, υπάρχουν και διεθνείς οργανισμοί που προμοτάρουν την εφαρμογή του, όπως το ευρωπαϊκό δίκτυο των υποστηρικτών του βασικού εγγυημένου εισοδήματος – Basic Income Earth Network (BIEN-1986)⁵, αλλά και η σχετική Ευρωπαϊκή Πρωτοβουλία Πολιτών⁶ που έχει ως στόχο τη συλλογή υπογραφών, για να το θέσει ως ζήτημα στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή.

Βασικό επιχείρημα των νεοφιλελεύθερων είναι, ότι το ΒΕΕ πρέπει να εφαρμοστεί, για να αντικαταστήσει τα παραδοσιακά συστήματα κοινωνικής πρόνοιας και τις “παθογένειες”, που κατ’ αυτούς φέρουν, την αντιμετώπιση των απειλών για την απασχόληση από την αυτοματοποίηση της παραγωγής και των πρόσφατων απειλών από πανδημίες. Οι αριστεροί, από τη μεριά τους, προωθούν την ενίσχυση του κράτους πρόνοιας και θεωρούν, ότι θα μπορούσε πιλοτικά να εφαρμοστεί η λογική του ΒΕΕ σε συγκεκριμένες πληθυσμιακά ομάδες. Η πιο “ριζοσπαστική” σκοπιά επί του θέματος πάει πιο μακριά τη βαλίτσα, θεωρώντας, ότι η καταβολή ενός τέτοιου εισοδήματος, ενδεχομένως να οδηγήσει στην αποανάπτυξη, μέσω της αλλαγής του υφιστάμενου καταναλωτικού μοντέλου και τη μείωση της παραγωγικής δραστηριότητας. Ωστόσο αριστεροί και δεξιοί συμφωνούν μεταξύ τους, ότι η συζήτηση περί πλήρους καθολικότητας είναι μάλλον απαγορευτική και μη ρεαλιστική.

Κράτος πρόνοιας και συναίνεση

Η ανάπτυξη του κράτους πρόνοιας χαρακτήρισε μεταπολεμικά τις περισσότερες καπιταλιστικές οικονομίες, ιδιαίτερα αυτές των βόρειων ευρωπαϊκών χωρών. Όταν μιλάμε για κράτος πρόνοιας, εννοούμε αυτή τη μορφή οργάνωσης του κράτους που παρεμβαίνει, προκειμένου να αναδιανεμηθεί στους πολίτες, ένα μερίδιο του λεγόμενου εθνικού εισοδήματος και να εγγυηθεί το ελάχιστο όριο της αξιοπρεπούς διαβίωσης⁷. Η ιατροφαρμακευτική περίθαλψη, η εκπαίδευση, η κοινωνική ασφάλιση, οι συντάξεις, πάσης φύσεως επιδόματα (ανεργίας, στέγασης, παιδιού, θέρμανσης κλπ), αποτελούν επιμέρους τομείς αυτού του θεσμικού πλαισίου.

Με την επικράτησή του ως μοντέλο, μετά τη λήξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, το κράτος εδραιώθηκε ως ο ρυθμιστής της οικονομικής και κοινωνικής αναπαραγωγής. Αναφερόμαστε ουσιαστικά στη σχέση κράτους-κεφαλαίου με καπιταλιστικούς όρους, κατά την οποία το κράτος, εξασφαλίζει τη νομιμοποίηση και ανατροφοδότηση του συστήματος. Τα προνοιακά προγράμματα χρησιμοποιήθηκαν δηλαδή από τα δυτικά κράτη, ώστε να παγιωθεί, η απαιτούμενη κοινωνική και πολιτική συναίνεση για τη συσσώρευση του κεφαλαίου. Από τη δεκαετία του ’80 και μετά, με την επικράτηση του νεοφιλελεύθερου υποδείγματος, το κράτος πρόνοιας τίθεται υπό αμφισβήτηση. Οι νεοφιλελεύθεροι, άλλωστε, θεωρούν ότι τέτοιου τύπου δαπάνες επηρεάζουν αρνητικά την οικονομική λειτουργία και την οικονομική μεγέθυνση, άρα και ξεκινούν τις ανάλογες περικοπές.

Μέχρι στιγμής και στο πλαίσιο του κράτους πρόνοιας, το Ελάχιστο Εγγυημένο Εισόδημα (ΕΕΕ) είναι αυτό που εφαρμόζεται μέσω προγραμμάτων κοινωνικής προστασίας στον ευρωπαϊκό χώρο. Το Κοινωνικό Εισόδημα Αλληλεγγύης (ΚΕΑ), που θεσμοθετήθηκε από την κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ το 2015, εντάσσεται σε αυτού του είδους τα προγράμματα. Έτσι περηφανεύονται, ότι αντιμετώπισαν οι Συριζαίοι την ανθρωπιστική κρίση που προέκυψε από τα ατελείωτα μέτρα λιτότητας, που όπως και οι προηγούμενοι επέβαλαν και αυτοί με τη σειρά τους. Το ΚΕΑ έχει μετονομαστεί πλέον από την κυβέρνηση ΝΔ σε ΕΕΕ (παίζουμε με τις λέξεις) και εξακολουθεί να αντιστοιχεί στο εξευτελιστικό ποσό των 200 ευρώ.

Συμπεριφορικά πειράματα επί πειραμάτων

Με δεδομένα την υποχρηματοδότηση των προνοιακών πολιτικών, αλλά και τους σκοπούς που αυτές εξυπηρέτησαν, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός, ότι την τελευταία δεκαετία πραγματοποιούνται στους πληθυσμούς των δυτικών κρατών αρκετά “πειράματα”, που διερευνούν τους πιθανούς τρόπους εφαρμογής του βασικού εγγυημένου εισοδήματος. Αναφέρουμε ενδεικτικά μερικά τρανταχτά παραδείγματα.

Στη Φινλανδία⁸ ξεκίνησε να εφαρμόζεται το Δεκέμβρη του 2016 το πρόγραμμα KELA. Το κράτος επέλεξε τυχαία 2.000 ανέργους 25 έως 58 ετών ήδη δικαιούχους επιδομάτων. Για ολόκληρο το 2017 και το 2018 τα επιλεγμένα άτομα έχασαν μέρος των επιδομάτων που έπαιρναν –σε κάποιες περιπτώσεις και ολόκληρο το ποσό– και στη θέση τους πήραν ένα εισόδημα ύψους 560 ευρώ, που αποτελεί το 20% του μέσου μισθού στη Φινλανδία. Το εισόδημα αυτό ήταν αφορολόγητο, μπορούσαν να το εισπράξουν άμεσα σε μετρητά, το λάμβαναν χωρίς αίτηση και θα συνέχιζαν να το παίρνουν, ακόμα και αν βρίσκανε δουλειά. Σημειωτέον, ότι η Φινλανδία, που έχει ένα από τα πιο ανεπτυγμένα κράτη πρόνοιας στον κόσμο, από το 2015 και μετά αναζητά πιθανές λύσεις αντικατάστασής του.

Όσον αφορά τα συμπεράσματα⁹ που προέκυψαν σε ψυχολογικό επίπεδο, οι συμμετέχοντες υποστήριξαν, ότι εμπιστεύονται περισσότερο τους άλλους ανθρώπους, το δικαστικό σύστημα και τους πολιτικούς. Είναι πιο αισιόδοξοι για την οικονομική κατάστασή τους και την ικανότητά τους να επηρεάσουν κοινωνικά ζητήματα. Επίσης, νοιώθουν πιο υγιείς και έχουν λιγότερο άγχος. Σε πρακτικό επίπεδο ο Μουράγια, ένας από τους συμμετέχοντες, έδωσε μια πιο κατατοπιστική-απτή απάντηση: “Δεν έβγαζα τόσο πολύ περισσότερα χρήματα, αλλά έγινε πιο εύκολο να βρω μια ισορροπία και να μην απορρίπτω δουλειές”, που ουσιαστικά σημαίνει, ότι αποδεχόταν, ό,τι δουλειά του καθόταν, ανεξάρτητα από το ύψος της αμοιβής και των όρων.

Στην πάντα “πρωτοπόρα” Ισπανία, από την εποχή των αποικισμών, εφαρμόστηκε σε “υποβαθμισμένες” γειτονιές της Βαρκελώνης το πρόγραμμα Β-Mincome¹⁰, από τον Οκτώβριο του 2017 έως το τέλος του περασμένου έτους. Τα χρήματα δίνονταν σε 1000 οικογένειες και όχι ατομικά. Επίσης, από το Μάη του ’20, έχει θεσμοθετηθεί η παροχή ενός ελάχιστου εγγυημένου εισοδήματος¹¹, που ξεκινά από τα 462 ευρώ το μήνα και φτάνει έως τα 1015 ευρώ, για μια οικογένεια με παιδιά. Οι αποδέκτες πρέπει να είναι από 23 έως 65 χρόνων, να ζουν “νόμιμα” στην Ισπανία τουλάχιστον ένα χρόνο, να αποδεικνύουν ότι ψάχνουν για δουλειά, να συμμετέχουν σε προγράμματα εκπαίδευσης και, αν είναι τοξικοεξαρτημένοι, να συμμετέχουν σε πρόγραμμα απεξάρτησης.

Ένα ανάλογο πρόγραμμα εφαρμογής βασικού εισοδήματος, το HartzPlus¹² ξεκίνησε το καλοκαίρι του ’21 και στη νεοφιλεύθερη Γερμανία, το οποίο καλύπτεται μάλιστα οικονομικά από 150.000 ιδιώτες. Επέλεξαν τυχαία 122 άτομα από περίπου δύο εκατομμύρια αιτούντες, τα οποία θα παίρνουν 1.200 ευρώ το μήνα επί τρία χρόνια. Προϋπόθεση για τη συμμετοχή να είναι κανείς μόνιμος κάτοικος Γερμανίας. Στη σχετική έρευνα συμμετέχουν το γερμανικό Ινστιτούτο Οικονομικών Ερευνών (DIW), καθώς επίσης και το Ινστιτούτο Μαξ Πλανκ. Πρόσφατα, ο Γιούργκεν Σουπ, επικεφαλής της έρευνας δήλωσε χαρακτηριστικά: “Ερευνούμε, για την ώρα σε πρώτη φάση, τι συμβαίνει όταν οι άνθρωποι έχουν τη δυνατότητα ενός εισοδήματος άνευ όρων. Διαθέτουν μια οικονομική ασφάλεια ύψους 1.200 ευρώ. Τι θα κάνουν με αυτά τα χρήματα;”. Ακόμη πιο λιανά, ουσιαστικά εξετάζουν αν οι συμμετέχοντες γίνουν “τεμπέληδες” ή “δημιουργικοί”, κατά πόσο θα μειώσουν τις ώρες εργασίας τους, ή ενδεχομένως και θα παραιτηθούν, θα ξοδεύουν τα λεφτά για πάρτη τους, ή θα ενισχύσουν το κοινωνικό σύνολο¹³. Οι 122 δικαιούχοι του προγράμματος καλούνται να συμπληρώνουν διαδικτυακά ερωτηματολόγια. Αντίστοιχα προγράμματα, έχουν εφαρμοστεί στο παρελθόν σε Καναδά και Ηνωμένο Βασίλειο.

Αντιλαμβανόμαστε ότι κύριο μέλημα αυτών των προγραμμάτων -το αναφέρουν ρητά και οι φορείς που τα πραγματοποιούν, δεν κρύβονται- είναι να διερευνήσουν, πώς τα επιδόματα αυτά μεταβάλλουν τη συμπεριφορά και τη στάση των ανθρώπων. Προσπαθούν, να ποσοτικοποιήσουν τις αλλαγές στην εργασιακή συμπεριφορά κάποιου. Να ελέγξουν δηλαδή, κατά πόσο θα αποδεχόταν μια χαμηλόμισθη ή περιστασιακή εργασία, ενώ θα λάμβανε ένα σταθερό εισόδημα από το κράτος και το κατά πόσο τελικά, θα έμπαινε στη διαδικασία να ψάξει δουλειά. Διαπιστώνουμε επιπλέον ότι η πλειοψηφία των ανθρώπων, που επιλέγονται ως συμμετέχοντες σε αυτά τα πειράματα βρίσκονται σε ένδεια, ήδη διαβιούν στα όρια της φτώχειας. Σε καμία περίπτωση επίσης τα προγράμματα αυτά δεν είναι καθολικά, ούτε άνευ όρων και προϋποθέσεων, αφού απαιτούνται συγκεκριμένα χαρακτηριστικά, για να γίνει κανείς αποδέκτης τους.

ΤΡΟΜΟΚΡΑΤΙΑ ΕΙΝΑΙ…

Μία από τις βασικές λειτουργίες του καπιταλισμού είναι να δημιουργεί νέες συμπεριφορές και συνήθειες. Όταν αυτές δεν υιοθετούνται με το καλό, επιβάλλονται βίαια. Αν αναλογιστούμε τι συνέβη από την αρχή της βιομηχανικής “επανάστασης” το 18ο αιώνα, θα θυμηθούμε ότι οι τότε παραγωγοί του πλούτου αυτού του κόσμου, από κολίγοι μετατράπηκαν βίαια σε βιομηχανικούς εργάτες και από την ύπαιθρο εξαναγκάστηκαν να μετακινηθούν στα αστικά κέντρα. Βέβαια, αυτή η διαδικασία μετάβασης κράτησε αρκετά χρόνια και συνάντησε σθεναρές αντιδράσεις. Σε αντίθεση με σήμερα, δεν ήταν καθόλου εύκολο για τ’ αφεντικά να επιβάλλουν τις νόρμες και τις ορέξεις τους.

Αν και τους πήρε χρόνο, τα καταφέρανε… Φτάσαμε μεταπολεμικά στον ανειδίκευτο μαζικό εργάτη, που βίωνε τη χαρά της κατανάλωσης. Η αυτοματοποίηση του φορντισμού εγκαινίασε τη “χρυσή” εποχή της μαζικής παραγωγής και κατανάλωσης και συνοδεύτηκε από την εγκαθίδρυση του κράτους πρόνοιας. Ο νεοφιλευθερισμός τη δεκαετία του ’80 κι ενώ πλέον ζούσαμε για να καταναλώνουμε, ήρθε να καταργήσει το παρεμβατικό κεϋνσιανό κράτος και να προκρίνει απορρύθμιση και ιδιωτικοποιήσεις. Μια ιστορία που κρατάει μέχρι και σήμερα.

Στην παρούσα συγκυρία της λεγόμενης πανδημίας το κράτος αναλαμβάνει καθοριστικό ρόλο στη διαδικασία της τεχνολογικής αναδιάρθρωσης, που είναι αναγκαία για την αναπαραγωγή του κεφαλαίου. Τα καλοπιάσματα τελειώσανε. Το κράτος, με πρόσχημα την προστασία της υγείας μας, επιδίδεται στην καλλιέργεια του φόβου και του πανικού, εργαλειοποιώντας τον κορωνοϊό σε μια προσπάθεια αποπροσανατολισμού μας από τη μετάβαση που συντελείται. Στον ψηφιακό κόσμο που χτίζεται, καλούμαστε να απεμπολίσουμε τα ανθρώπινα χαρακτηριστικά μας, και το χειρότερο όλων, είναι ότι, μέχρι στιγμής τουλάχιστον, φαίνεται να θέλουμε να το κάνουμε.

Η πρόσφατη εμπειρία, της “αποζημίωσης” των 534 ευρώ αυτό που μας έδειξε, ήταν ότι τέτοιου είδους πολιτικές αποφάσεις, στοχεύουν στην αφομοίωση της διεκδίκησης των συμφερόντων μας, αποσυμπιέζοντας τις εύλογες κοινωνικές αντιδράσεις που θα προέκυπταν από την απαγόρευση συμμετοχής μας στην παραγωγική διαδικασία και συνεπώς, την απώλεια των βιοποριστικών μας μέσων. Στην ίδια λογική, τα πειράματα του βασικού εγγυημένου εισοδήματος προσπαθούν να ελέγξουν πάλι τις συμπεριφορές μας και, αφού τα αποτελέσματα τους βολεύουν, γιατί να μη μας επιβάλουν να επιβιώνουμε έτσι: να δουλεύουμε, χωρίς δικαιώματα, με χείριστους όρους, να μας συμπληρώνουν ένα ξεροκόμματο και να αγοράζουμε, από δω και πέρα, εκπαίδευση, υγειονομική περίθαλψη, συντάξεις πείνας κλπ, αφού θα καταργηθεί και ό,τι έχει απομείνει από το φάντασμα του προνοιακού κράτους. Όπως τρομοκρατία είναι η μισθωτή σκλαβιά (ή πιο ευγενικά η μισθωτή εργασία), τρομοκρατία είναι να ψάχνεις για δουλειά, τρομοκρατία είναι να επιβιώνεις με επιδόματα, όποια ονομασία κι αν αυτά φέρουν· βασικά εγγυημένα, ελάχιστα, κοινωνικά, ανεργίας, αποζημιώσεις ειδικού σκοπού ακατάσχετες. ΚΑΜΙΑ ΕΙΡΗΝΗ.

 

1. Βλ. Οι μισές δουλειές θα γίνονται από μηχανές έως το 2025, ΑΠΕ-ΜΠΕ, Οκτώβρης 2020.
2. Βλ. Μισθωτή εργασία στα χρόνια του κορωνοϊού, Χωρίς Κανόνα, τεύχος 1, Δεκέμβρης 2020.
3. Βλ. Γιάννης Μαραγκός, Νίκος Αστρουλάκης, Το Βασικό Εγγυημένο Εισόδημα και οι πολιτικές του Ελάχιστου Εγγυημένου Εισοδήματος στην ΕΕ-15, ΙΝΕ, Δεκέμβρης 2010.
4. Ενδεικτικά: Δημήτρης Καρέλλας, Καθολικό Βασικό Εισόδημα- Μέρος πρώτο: Τι θέλει να είναι, Ινστιτούτο Νίκος Πουλαντζάς, Δεκέμβρης 2020 και Ένα ενιαίο βασικό εισόδημα για όλους, Μάης 2020.
5. https://basicincome.org/a-short-history-of-bien/
6. https://europa.eu/citizens-initiative/initiatives/details/2020/000003_el
7. Βλ. Θανάσης Μανιάτης, Η πολιτική οικονομία του κράτους πρόνοιας και ο καθαρός κοινωνικός μισθός στην Ελλάδα, ΙΝΕ, Μάρτιος 2014.
8. Ενδεικτικά: Ηλίας Νικολαϊδης, Η πειραματική πολιτική στη Φινλανδία, Διανέοσις, Δεκέμβρης 2020.
9. Ενδεικτικά: Ηλίας Νικολαϊδης, Βασικό Εισόδημα στη Φινλανδία: Τα αποτελέσματα του πειράματος, Διανέοσις, Μάης 2020.
10. Βλ. B-MINCOME – Combining guaranteed minimum income and active social policies in deprived urban areas, Urban Innovative Actions.
11. Ενδεικτικά: Εγγυημένο εισόδημα στην Ισπανία, DW, Μάης 2020.
12. Βλ. Βασικό εισόδημα 1.200 ευρώ για όλους;, DW, Ιούνης 2021.
13. Βλ. Das 1200-Euro-Experiment, Spiegel, Αύγουστος 2020.